حارث بن مسکینحارث بن مسکین، کنیه‌اش ابوعمرو، محدّث، قاضی و فقیه مالکی قرن دوم و سوم بود. فهرست مندرجات۲ - تعدادی از کسانی که حارث بن مسکین را توثیق کردند ۳ - اقوال درباره تبعید حارث بن مسکین به بغداد ۴ - اسامی تعدادی از شاگردان حارث بن مسکین ۵ - منصوب شدن حارث به امر قضاوت ۶ - سال وفات حارث بن مسکین ۷ - آثار نسبت داده شده به حارث بن مسکین ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - پیشینه حارث بن مسکینوی در ۱۵۴ در مصر متولد شد. [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۳.
[۲]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۳۶، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳]
ابن‌حجر عسقلانی، رفع الاصر عن قضاة مصر، ج۱، ص۱۸۲، چاپ حامد عبدالمجید، محمدمهدی ابوسنه، و محمداسماعیل صاوی، (بی‌جا ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶).
از موالی زَبّان بن عبدالعزیز بن مروان بود و از این‌رو او را اموی خوانده‌اند. [۴]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۶، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۵، ص۱۱۰۷، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
در بزرگسالی به طلب علم روی آورد. [۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۱۲، ص۵۴، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۷]
ابن‌حجر عسقلانی، رفع الاصر عن قضاة مصر، ج۱، ص۱۶۷، چاپ حامد عبدالمجید، محمدمهدی ابوسنه، و محمداسماعیل صاوی، (بی‌جا ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶).
از سفیان بن عُیینه هلالی، عبدالرحمان بن قاسم عتقی، عبداللّه بن وهْب‌فهری و اشهب بن عبدالعزیز قیسی حدیث شنید و فقه آموخت. [۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۱.
[۹]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۶، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
وی مالک بن انس را در حج دید ولی از او سماع نکرد. [۱۰]
مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳، ص۳۱۹، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۱۱]
ابن‌حجر عسقلانی، رفع الاصر عن قضاة مصر، ج۱، ص۱۶۷، چاپ حامد عبدالمجید، محمدمهدی ابوسنه، و محمداسماعیل صاوی، (بی‌جا ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶).
لیث بن سعد را نیز ملاقات کرد و از او فقط یک مسئله فقهی پرسید. [۱۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۱.
[۱۳]
مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳، ص۳۱۸، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
[۱۴]
ابن‌حجر عسقلانی، رفع الاصر عن قضاة مصر، ج۱، ص۱۶۷، چاپ حامد عبدالمجید، محمدمهدی ابوسنه، و محمداسماعیل صاوی، (بی‌جا ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶).
۲ - تعدادی از کسانی که حارث بن مسکین را توثیق کردندبسیاری او را توثیق کرده‌اند، از جمله احمد بن حنبل، یحیی بن مَعین، نَسائی، و ابن‌وضاح. [۱۵]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۱ـ۱۱۲.
[۱۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حارث از بزرگان فقهای مالکی بود و او را از اصبغ بن فرج، که داناترینِ مردم به آرای مالک بود، و نیز عبداللّه بن صالح جُهَنی (کاتب لیث بن سعد) برتر دانسته‌اند. [۱۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۲.
[۱۸]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج ۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۹]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ج۵، ص۲۸۳، چاپ بشّارعوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
او را به زهد، ورع، راست‌گویی و سیرت نیکو ستوده‌اند. [۲۰]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۱]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۲۲]
مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳، ص۳۱۸، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۳ - اقوال درباره تبعید حارث بن مسکین به بغدادحارث بن مسکین در ۲۱۷، در ماجرای محنت، به دستور مأمون به بغداد تبعید و در آن‌جا زندانی شد. درباره سبب این امر دو قول آمده است: نخست این‌که حارث معتقد به خلق قرآن نبود، [۲۳]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۱.
دیگر آن‌که در جلسه دادخواهی دو کارگزار مأمون در مصر، شهادت حارث برضد آن‌دو، خشم مأمون را برانگیخت. [۲۴]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۳۳ـ۳۵، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حارث شانزده سال در عراق بود و در اواخر ایام خلافت واثق، به سبب کهولت و با شفاعت احمد بن ابی‌دؤاد، آزاد شد و در ۲۳۲ به مصر بازگشت [۲۵]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۸، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۳۵، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۱.
که نوشته متوکل او و دیگر زندانیان را آزاد کرد.
۴ - اسامی تعدادی از شاگردان حارث بن مسکینوی در بغداد و مصر حدیث روایت کرد. برخی از شاگردانش عبارت بودند از: عبداللّه بن احمد بن حنبل، [۲۸]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۱.
ابن‌وضاح، ابوداود، نسائی و پسرش احمد بن حارث، ابوحاتم رازی، [۲۹]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۰]
ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب، ج۱، ص۱۷۷، چاپ مأمون بن محیی‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
ابوزرعه رازی [۳۱]
ابن‌حبّان، کتاب الثقات، ج۸، ص۱۸۲، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳.
و ابویعلی موصلی. [۳۲]
یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ج۵، ص۲۸۲، چاپ بشّارعوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۵ - منصوب شدن حارث به امر قضاوتدر جمادی‌الاولی ۲۳۷ حارث از جانب متوکل به امر قضا منصوب شد [۳۳]
محمد بن خلف وکیع، اخبارالقضاة، ص ۶۴۲.
[۳۴]
محمد بن یوسف کندی، کتاب الولاة و کتاب القضاة، ج۱، ص۴۶۸، چاپ رفن‌گست، بیروت ۱۹۰۸، چاپ افست بغداد (بی‌تا).
[۳۵]
محمد بن حارث خُشَنی، قضاة قرطبة و علماء افریقیة، ج۱، ص۹۳، چاپ عزت عطار حسینی، قاهره ۱۳۷۲.
وی ابتدا از قبول آن سر باز زد ولی با اصرار دوستانش پذیرفت. [۳۶]
محمد بن یوسف کندی، کتاب الولاة و کتاب القضاة، ج۱، ص۴۶۸، چاپ رفن‌گست، بیروت ۱۹۰۸، چاپ افست بغداد (بی‌تا).
کندی [۳۷]
محمد بن یوسف کندی، کتاب الولاة و کتاب القضاة، ج۱، ص۴۶۸ـ۴۷۰، چاپ رفن‌گست، بیروت ۱۹۰۸، چاپ افست بغداد (بی‌تا).
کارهای او را در دوران قضا برشمرده است.
۶ - سال وفات حارث بن مسکینحارث در ۲۴۵، پس از قریب به دوازده سال، از منصب قضا استعفا کرد. او در ربیع‌الاول ۲۵۰ از دنیا رفت. [۳۹]
ابن‌حبّان، کتاب الثقات، ج۸، ص۱۸۲، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳.
[۴۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۳.
[۴۱]
مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۳، ص۳۱۹، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
یزید بن عبداللّه، والی مصر، بر جنازه وی نماز گزارد. [۴۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام، ج۹، ص۱۱۳.
۷ - آثار نسبت داده شده به حارث بن مسکینبه حارث آثاری نسبت داده شده است، از جمله کتابی بزرگ در مذهب مالکی در هشت سِفر، اختلاف الرواة عن اصحاب مالک، [۴۳]
ابن‌حجر عسقلانی، رفع الاصر عن قضاة مصر، ج۱، ص۱۷۱، چاپ حامد عبدالمجید، محمدمهدی ابوسنه، و محمداسماعیل صاوی، (بی‌جا ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶).
کتابی مشتمل بر روایات مسموع وی از ابن‌قاسم، ابن‌وهب و أشهب، و کتابی در متفقات این سه در فقه، [۴۴]
ابراهیم بن علی ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۵۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۵]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۲۷، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
که ظاهرآ از هیچ‌یک اثری در دست نیست.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌حبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳. (۲) چاپ افست بیروت (بی‌تا). (۳) ابن‌حجر عسقلانی، رفع الاصر عن قضاة مصر، چاپ حامد عبدالمجید، محمدمهدی ابوسنه، و محمداسماعیل صاوی، (بی‌جا ۱۳۷۶/ ۱۹۵۶). (۴) ابن‌فرحون، الدیباج المُذهَب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب، چاپ مأمون‌بن محیی‌الدین جنان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۵) ابراهیم بن علی ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۶) محمد بن اسماعیل بخاری، التاریخ الصغیر، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۷) محمد بن حارث خُشَنی، قضاة قرطبة و علماء افریقیة، چاپ عزت عطار حسینی، قاهره ۱۳۷۲. (۸) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینةالاسلام. (۹) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۱۱) عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج ۴، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۲) محمد بن یوسف کندی، کتاب الولاة و کتاب القضاة، چاپ رفن‌گست، بیروت ۱۹۰۸، چاپ افست بغداد (بی‌تا). (۱۳) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، چاپ بشّارعوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۴) مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ عادل‌بن محمد و اسامه‌بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/۲۰۰۱. (۱۵) محمد بن خلف وکیع، اخبارالقضاة، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حارث بن مسکین»، شماره۵۶۹۰. |